DİKKAT ve DİKKATİ SÜRDÜRME
Hazırlayan: Psikolog Selin Vitel
Dikkat hepimizce geçmişten beri zihinsel ve fiziksel aktivitemizi arttırmak için etkili bir yol olarak görülmüştür. Psikolog ve filozof William James 1890’da Psikolojinin İlkeleri kitabında, dikkati “Deneyimim dikkat etmeye karar verdiğim şeydir. Odaklanma ve bilincin yoğunlaşması, dikkatin özünü oluşturur. Bazı şeyleri etkin bir biçimde ele almak için, birtakım şeyleri görmezden gelmek gerekir.” şeklinde tanımlar. Literatürde dikkat ağıyla ilişkili iki temel dikkat yöneliminden bahsedilir. İstemli dikkat kendiliğinden belirgin olmayan uyarıcıları işlemden geçirmeye yöneliktir ve açık bellekte belirgindir. Örneğin bir sınıfa girip arkadaşımızı aradığımızda dikkatimizi yüzlere yöneltmiş oluruz. İstemsiz dikkat, dışarıdan bir uyarıcı etkisiyle oluşur ve özellikle örtük bellekte belirgindir. Örneğin ağaçtan düşen bir elma dikkatimizi o yöne çeker. Dikkatin çeşitliliği, işlevleri ve etkileri göz önüne alındığında tek bir şekilde tanımlamak yerine çok yönlü bir bilişsel fonksiyondan bahsedilir.
Posner ve Peterson (1990) dikkatin üç temel bileşeninden bahsetmiştir: Uyarı (alarm), hazırlık ve uyanıklık halini sürdürerek öncelikli uyarıcıları işlemeyi; Yönelme (oryantasyon), hedef bilginin seçimini ve dikkati hedef uyarıcıya kaydırmayı; Yönetimsel (uygulayıcı) kontrol sistemi ise çatışmayı düzenleme sürecini kapsar (Wang and al, 2013). Yönetimsel kontrol sistemiyle ilgili karmaşık bilişsel performansları açıklamak için kullanılan terimlerden biri de yönetimsel dikkattir (executive attention). Yönetimsel dikkat özellikle birden fazla cevabın mümkün olduğu durumlarda anlaşmazlığı (çatışmayı) gözlemleme ve çözümlemede rol oynar. Bu dikkat yönünün 2-7 yaşlarında çok hızlı gelişim gösterdiği ve bu dikkatle ilgili yaşanan sorunların dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda görülen bazı zorluklarla ilişkili olduğu düşünülmektedir (Holmboe and al, 2005).
Dikkat mekanizmaları üzerinde geçmişten günümüze kadar birçok teori ve modelleme yapılmıştır. Dikkati bilgi işlem paradigması açısından dört temel başlık altında inceleyebiliriz:
Seçici Dikkat: Anlık deneyimlerimizde, birçok uyarıcıyla karşı karşıya kaldığımızda belirli duyu bilgisinin seçilip konu dışı olan bilgilerin büyük oranda göz ardı edilmesidir. Açık bellek, kodlama ve anımsamada önemli rol oynar.
Odaklanmış Dikkat: Ortaya çıkan belirli bir uyarıcıya doğrudan yoğun dikkat gösterme durumudur.
Bölünmüş Dikkat: Dikkatin istemli olarak aynı anda birden fazla göreve yönelmesiyle oluşur.
Sürdürülen Dikkat: Sürdürülen dikkat, dikkatimizi belirli bir zaman dilimi boyunca ve istemli bir şekilde bir görev üzerinde tutma kapasitemizdir. Sürdürülen dikkatin aktivitesinin ve görev performansının değişkenliğini açıklamak için birçok teori geliştirilmiştir.
Sürdürülen dikkat zorluklarıyla nörodejeneratif hastalıklarda, psikiyatrik ve gelişimsel bozukluklarda karşılaşılır (Fortenbaugh, Francesca C et al,2017). Sürdürülen dikkatle ilgili neurofeedback alanında birçok çalışma yapılmıştır. Özellikle dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı olan çocuk ve yetişkinlerle yapılan neurofeedback terapisi çalışmalarında, beyinde belirli dalgaların aktivitesinin düzenlenmesine bağlı olarak seçici ve sürdürülen dikkat başta olmak üzere dikkat gelişimiyle ilgili olumlu sonuçlar alınmıştır (Hillard and al, 2013; Arns and al, 2009; Leins and al,2007).
Referanslar
Arns M, de Ridder S, Strehl U, Breteler M, Coenen A. Efficacy of neurofeedback treatment in ADHD: the effects on inattention, impulsivity and hyperactivity: a meta-analysis. Clin EEG Neurosci. 2009 Jul;40(3):180-9. doi: 10.1177/155005940904000311. PMID: 19715181.
Clayton MS, Yeung N, Cohen Kadosh R. The roles of cortical oscillations in sustained attention. Trends Cogn Sci. 2015 Apr;19(4):188-95. doi: 10.1016/j.tics.2015.02.004. Epub 2015 Mar 9. PMID: 25765608.
Fortenbaugh, Francesca C et al. “Recent theoretical, neural, and clinical advances in sustained attention research.” Annals of the New York Academy of Sciences vol. 1396,1 (2017): 70-91. doi:10.1111/nyas.13318
Hillard B, El-Baz AS, Sears L, Tasman A, Sokhadze EM. Neurofeedback training aimed to improve focused attention and alertness in children with ADHD: a study of relative power of EEG rhythms using custom-made software application. Clin EEG Neurosci. 2013 Jul;44(3):193-202. doi: 10.1177/1550059412458262. PMID: 23820311.
James William, The Works of William James. The Principles of Psychology, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, (1890), alıntı c. 1, s. 380-381
Kandel R. Eric, Belleğin Peşinde Yeni Bir Zihin Biliminin Doğuşu, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. 3.baskı (2006) s. 400-403
Lai, Yi-Jung, and Kang-Ming Chang. “Improvement of Attention in Elementary School Students through Fixation Focus Training Activity.” International journal of environmental research and public health vol. 17,13 4780. 3 Jul. 2020, doi:10.3390/ijerph17134780
Leins U, Goth G, Hinterberger T, Klinger C, Rumpf N, Strehl U. Neurofeedback for children with ADHD: a comparison of SCP and Theta/Beta protocols. Appl Psychophysiol Biofeedback. 2007 Jun;32(2):73-88. doi: 10.1007/s10484-007-9031-0. Epub 2007 Mar 14. PMID: 17356905.
Wang JR, Hsieh S. Neurofeedback training improves attention and working memory performance. Clin Neurophysiol. 2013 Dec;124(12):2406-20. doi: 10.1016/j.clinph.2013.05.020. Epub 2013 Jul 1. PMID: 23827814.
