Bireylerin en temel gereksinimlerinden biri sosyal ilişkiler kurmaktır. Bu ilişkileri tehlikeye sokan reddedilmenin bilişsel, duygusal ve davranışsal düzeyde etkileri olur.
Sosyal ilişkilerde reddedilme ve dışlanmanın nörolojik bağlantılarını bulmak amacıyla birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birinde (Eisenberger, 2011) kişilere ‘Cyberball’ adında topla paslaşmaya dayalı sanal bir oyun oynatılmıştır. Oyunda katılımcı, karşısında kişiler olduğunu düşünmekte ve iki oyuncuyla paslaşarak oynamaktadır. Diğer iki oyuncu önceden programlanmış sanal oyunculardır. İlk turda katılımcılar oyunda paslaşmaya dahil edilirken ikinci turda diğer iki oyuncu paslaşmaya devam etmiş ve katılımcıya pas atmamışlardır. Bu dışlanma turu sırasında dışlanan kişilerin beyinlerinde aktive olan bölgelere bakıldığında, fiziksel acıyla ilgili bölgelerin (dorsal anterior cingulate cortex ve anterior insula) etkinliği artmış ve daha fazla sosyal sıkıntı göstermişlerdir. Beyinde anterior cingulate cortex ve anterior insula bölgeleri fiziksel acının duygusal bileşenini işleyen bölgelerdir. Örneğin elimize iğne battığında duyusal işleme sayesinde acının yeri, şiddeti, süresiyle ilgili bilgiler işlenir, duygusal boyutu ise o acının bizde yarattığı rahatsızlık hissidir. Çalışmalar bu bölgelerin aynı zamanda dışlanma/reddedilme deneyiminde hissettiğimiz sıkıntıyla ilişkili olduğunu göstermiştir. Özetle, fiziksel bir uyarıcı etkisiyle hissettiğimiz acı ve reddedildiğimizde hissettiğimiz acı beyinde aynı nöral yolları aktifleştirir. Bunun dışında olumsuz duyguları düzenlemeyle ilişkili bir bölge de (sağ ventral prefrontal cortex) aktive olmuştur. Bu bölge anterior cingulate korteksin etkinliğini düzenleyici rol oynadığı için etkinliğinin artması reddedilme deneyimiyle baş etmeyle ilişkilendirilmiştir.
Bir başka çalışmada (Geert-Jan Will and al, 2016) kronik olarak dışlanmış ve sosyal ilişkileri iyi, çevrelerinden kabul gören ergenlerle “cyberball” oyunu oynanmıştır. Oyun sonrası her iki grupta da dışlanan kişiler, onları dışlayanlarla yeni bir oyuna katılmıştır. İkinci oyunda oyunculara sanal paralar verilmiş ve bu paraları onları dışlayan oyuncularla paylaşıp paylaşmama durumları incelenmiştir. Kronik olarak reddedilen grupta, diğer gruba kıyasla, parayı paylaşma durumunda (cezadan vazgeçme ve affetme koşulu) dorsal striatum ve lateral prefrontal korteksin etkinliği daha fazla olmuştur. Bu bölgeler bilişsel kontrolle ilişkili kısımlardır. Her iki grubun da affetmeye hazır olduğu koşulda, bilişsel kontrolle ilgili bölgenin kronik olarak dışlanmış gençlerde daha aktif olması, bu gençlerin olumlu sosyal davranışları (affetme, paylaşma) göstermek için daha çok çaba harcadıkları şeklinde yorumlanmıştır.
Peki sosyal ilişkilerde reddedilme ve dışlanma deneyimiyle romantik ilişkilerde reddedilme deneyimi arasındaki benzerlikler nelerdir? Romantik hisler duyduğumuz kişi tarafından reddedildiğimizde beyinde hangi bölgelerin etkinliği artar? Reddedilmeyi kabullenmek neden zordur?
Aşk kavramı bir seri fizyolojik, psikolojik ve davranışsal karakteristik özelliklerle ilişkilendirilmiştir. Bağlanma, yakınlık, güven, sevgi gibi kavramların kültürden kültüre, kişiden kişiye değişmesi farklı tanımlar ve sınıflandırmalar yapılmasına olanak sağlamıştır. Yoğun romantik hisler odaklanmış dikkat, yüksek enerji, önceliklerin değişimi, ruh hali değişimleri, sempatik sinir sistemindeki değişimler (terleme, çarpıntı), duygusal bağlılık, cinsel arzu, duygusal birliktelik arzusu, hedef odaklı davranışlar, birliktelik amacı güden yüksek motivasyon gibi duygu ve davranışları ortaya çıkarır.
Ayrıldıkları halde eski partnerlerine halen güçlü hisler besleyen 10 erkek ve 5 kadınla yapılan bir çalışmada (Fisher and al, 2010) reddedilmenin beyinde hangi bölgeleri etkilediği ve hangi davranışlarla bağlantılı olduğu araştırılmıştır. Önce katılımcılardan güçlü romantik hisler duydukları kişilerin fotoğraflarına bakmaları ve eski bir anılarını düşünmeleri istenmiş, ardından tanıdıkları ama duygusal bağlarının olmadığı kişilerin fotoğraflarına bakmışlardır. Her iki durumda da beyinlerinde etkinliği değişen bölgeler fMRI yöntemiyle izlenmiş ve reddeden kişiyi görmenin ve anılarını düşünmenin nötr kişiye kıyasla hangi bölgelerde etkinlik oluşturduğuna bakılmıştır. Kişiler onları reddeden eski partnerlerinin resimlerini gördüklerinde ve anılarını düşündüklerinde beyinde motivasyon ve ödül mekanizmasını kontrol eden sistem, bağımlılıkla ilişkili bölgeler, fiziksel acı ve duygusal sıkıntılarla ilgili bölgeler, seçimleri değerlendirme ve duyguları düzenlemeyle ilişkili bölgeler daha çok aktifleşmiştir.
Romantik ilişkilerde reddedilmenin beyindeki ödül mekanizmasıyla (arzu, odaklanma, motivasyon) yakından ilişkili olması, fiziksel acıyla aktive olan bölgeyle ilişkisi ve bağımlılık yapan maddelerin etkilediği bölgelerle aynı bölgeleri etkilemesi, hisleri ve davranışları kontrol etmenin zorluğunu açıklayabilir. Öte yandan reddedilme beyinde kazanç/kayıp/beklenti değerlendirmesini harekete geçirerek durumu yeniden değerlendirme mekanizmasını etkiler, duygu düzenleme ve adapte olmaya yönelik davranış hazırlığını arttırır.
Referanslar ve Kaynakça:
Eisenberger, N. I. Why rejection hurts: What social neuroscience has revealed about the brain’s response to social rejection. In J. Decety & J. T. Cacioppo (Eds.), Oxford library of psychology. The Oxford handbook of social neuroscience (p. 586–598). 2011, Oxford University Press.
Fisher HE, Brown LL, Aron A, Strong G, Mashek D. Reward, addiction, and emotion regulation systems associated with rejection in love. J Neurophysiol. 2010 Jul;104(1):51-60. doi: 10.1152/jn.00784.2009. Epub 2010 May 5. PMID: 20445032.
Kross E, Berman MG, Mischel W, Smith EE, Wager TD. Social rejection shares somatosensory representations with physical pain. Proc Natl Acad Sci U S A. 2011 Apr 12;108(15):6270-5. doi: 10.1073/pnas.1102693108. Epub 2011 Mar 28. PMID: 21444827; PMCID: PMC3076808.
Leary MR. Emotional responses to interpersonal rejection. Dialogues Clin Neurosci. 2015 Dec;17(4):435-41. doi: 10.31887/DCNS.2015.17.4/mleary. PMID: 26869844; PMCID: PMC4734881.
Will GJ, Crone EA, van Lier PA, Güroğlu B. Neural correlates of retaliatory and prosocial reactions to social exclusion: Associations with chronic peer rejection. Dev Cogn Neurosci. 2016 Jun;19:288-97. doi: 10.1016/j.dcn.2016.05.004. Epub 2016 May 16. PMID: 27261927; PMCID: PMC6988598.
Hazırlayan: Psikolog Selin Vitel
